Bundan tam yüzyıl önceydi. Afganistan ‘ın başında Amanullah Han vardı. Sıkı bir Türkiye hastası ve Atatürk hayranı idi.
TBMM ile Afganistan arasında 1 Mart 1921 de ittifak anlaşması imzalandı. Yanlış okumuyorsunuz Atatürk bir tarafta işgalle uğraşırken , diger yanda Afganistan ‘a yardım eli uzatıyordu.
Amanullah han modern bir askeri okul mezunuydu. Dört yabancı dil biliyordu. Babasının suikast sonucu öldürülmesi üzerine amcasının hükümdarlığını tanımayıp 1919 da iktidara yürüdü. İlk icraatı Afganistan ‘ın İngilizler’den bağımsızlığını sağlamak oldu.
Amanullah han Türkiye ‘de yaşanan milli mücadeleyi hayranlıkla takip ediyordu. Mustafa Kemal ‘i örnek alıyordu.
Afganistan’daki gelişmeleri takip eden Mustafa Kemal bu dost ve kardeş ülkeye Afgan asıllı Abdurrahman beyi elçi olarak atadı.
İttihatçıların üç liderinden biri olan Cemal Paşa’da Afganistan’daydı ve ordunun eğitimi için Amanullah han’a destek veriyordu. Daha sonra Atatürk Medine kahramanı Fahrettin paşayı ‘da Afganistan’a gönderdi.
Aylar sonra büyük taarruz kazanıldıgında, Afganistan halkı büyük mutluluk yaşadı. Amanullah han üç gün tatil ilan etti, Zafer Afganistan’ın her toprağında büyük çoşku ile kutlandı.
Amanullah han ülkesinde yeni bir anayasa ilan etti. Mahkemelerin yetkisi arttırıldı. Kadınlarda eğitim mecburi oldu. Kadın mektepleri açıldı. Ekonomiyi canlandırmak için büyük bir atılıma girdi tren yolları, fabrikalar kurmaya başladı.
1928 de Avrupa ziyaretleri sırasında Berlin büyük elçimiz Sami paşa ile görüştü. Atatürk benim abim sayılır. Onun yolundan gitmek isterim ilk müsaitliginde Ankara’ya gelip yüzyüze tanışmak muradımdır dedi.
Atatürk memnun oldu . 20 Mayıs 1928 de Amanullah han Ankara’ya geldi. Kendisi ve eşi Ankara’da mükemmel bir şekilde ağırlandı. Dönüşte Atatürk’ten bir isteği oldu.
Afganistan’a götürmek üzere bir yardımcı talebinde bulundu. Atatürk genel sekreteri Yusuf Hikmet Bayur ‘a bu görevi teklif etti. Hikmet bey görevi kabul etti.
Amanullah Han’a ziyareti sırasında Fahrettin Altay eşlik ediyordu. Han Fahrettin paşa’dan çok etkilenmişti. Onu Genelkurmay başkanlığına getirmek istedi. Fahrettin paşa saglık sorunları nedeni ile bu görevi kabul edemeyecegini söyledi.
Atatürk, Fahrettin Altay ‘a han hakkında düşüncelerini sorduğunda iyi bir insan fakat tecrübesiz , ben bilirim havalarında bu düşünce ilerde başına iş açabilir dedi.
Amanullah han döndükten sonra ilk olarak kadın kıyafetlerine el attı. Geleneksel Afgan kadın kıyafeti burkayı yasakladı. Burka giyen kadınlara ceza verilmeye başladı.
Atatürk Amanullah han’a mesaj gönderdi. Kadın kıyafetleri ile uğraşma başını kaya’a vuruyorsun dedi.
Atatürk ün bu mesajına Amanullah han sayın abim hiç merak etmeyin halk avuçlarım’da diye mesaj gönderdi.
Amanullah han, ülkesindeki gericileri küçümsüyordu. Bunun yanında ülkesindeki tüm güçler kontrolünde değildi. Uyarıları dinlemedi. Devrimlerini gericileri ürküterek yapmaya devam etti.
Atatürk’ün genel sekreteri Hasan rıza gelişmeleri , özellikle kadın kıyafetleri konusundaki durumu anlattığında Atatürk “ eyvah adam gitti demektir; ben ısrarla kendisine bu konulara girmemesini tavsiye etmiştim, çok yazık oldu” dedi.
Amanullah han , Avrupa’ya göndermek üzere 100 erkek ve 20 kadından oluşan bir öğrenci grubu için büyük bir resmî geçit düzenledi. Kadınlar başı açık ve kısa etekliydi.
Yusuf Hikmet öğrencilerin bu şekilde dolaştırılmaması için uyardı fakat han dinlemedi. Ögrenciler Hind sınırlarındaki şehirleri gezerken ‘ İngilizler ,aşiretleri kışkırtmaya başladı. Kızları başı açık , mini etekli gören Şirvanı ve Hokkari aşiretleri ayaklandı. İsyan diger aşiretlerede sıçradı. Büyüyen isyan karşısında çaresiz kalan Amanullah han ülkeyi terkederek tahtı kardeşine bıraktı.
Muhammet Nadir Şah 1929 ‘da iktidarı ele aldıysada deyim yerinde ise moderleşme hareketleri yerle bir oldu. Nadir Şah bir suikastçi tarafından öldürülce artık Amanullah Han'ın ülkeye dönme şansı kalmadı. Ülkenin başına Muhammet Zahir şah geçti ve ülkeyi 40 yıl boyunca yönetti. Bu süreçte ülke yerinde saydı hiç bir reform yenilik hareketi yapılmadı. 1973 te başa geçen Davut han cumhuriyet ‘i ilan etsede bu seferde Rusya ‘nın müdahale si arkasından gelen Amerika müdahalesi ve aşırı dincilerin arasında boğulup kaldı.
Uzun süren Sovyet-Afgan savaşından sonra ülke harabeye döndü. 1991 de hükümet ülkeyi kontrol edemiyordu. Kısa bir süre sonra Taliban kuruldu ve 1996 da ülkeyi ele geçirdi.
ABD, bir zamanlar kullandıgı Ladin ‘in Afganistan tarafından desteklendiğini gerekçe göstererek 2001 de Afganistan ‘a savaş ilan etti. Bundan sonra Afganistan dünyanın uyuşturucu üretim merkezi oldu. 2001 den 2021’e gelinceye kadar ülkede hiç bir yatırım yapılmadı. Yoksulluk ve adaletsizlik Taliban’ın yeniden güçlenmesine neden oldu. Ve 15.Agustos 2021’de ülkeyi tekrar ele geçirdiler.
Yüz yıl önce Atatürk ve modern Türkiye'nin izinde giden bir ülke bataklığa, harebeye dönmüştü.
Afganistan ‘ın bu hazin haline bakıp Atatürk ‘e bir kez daha minnetle saygıyla bakmalıyız.
Amanullah Han
Emir Habibullah Han'ın oğluydu. Babasının 1919'da öldürülmesinden bir hafta sonra amcasını tahttan indirip müebbet hapse mahkûm ettirerek 28 Şubat 1919'da tahta çıktı. Tahta çıkma töreninde yaptığı konuşmada Afganistan'ın bağımsızlığını ilan etti. İngilizler duruma müdahale etmelerine rağmen, I. Dünya Savaşı'ndan yıpranmış olarak çıkan İngiliz-Hint ordusu ile fazla etkili olamayan Afgan ordusu arasında ufak çaplı birkaç çatışma dışında bir olay yaşanmadı. 8 Ağustos 1919'da Ravalpindi'de Afganistan'ın bağımsızlığını tanıyan Ravalpindi Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmanın neticesi olarak 19 Ağustos 1919'da bağımsızlık ilan edildi.
Amanullah han,
25 Nisan 1960 ‘da 67 yaşında Zürih, İsviçre’de öldü. Mezarı Calalabat, Afganistan‘dadır.
